«Арчы» культура киинин историята
1937 с. Колхознай кулууп диэн аһыллыбыт. Кулууп бастакы сэбиэдиссэйинэн Васильев Иван Иванович диэн бэйэбит уолбут биир сыл үлэлээбит. Кини Тоноҕос Бөтүрүөбүс Уйбаан уола этэ. Кэлин Бээрийэ оскуолатыгар 1939-1942 с.с. учууталлаабыт. Онтон уерэммит быһыылаах уонна 1948-1950 с.с. сэбиэдиссэйинэн үлэлии олорон ыалдьан өлбүт.
1938-39с.с. олохтоох ыччат Дегтярев Егор Иванович үлэлии сылдьыбыт.
Ити кэнниттэн кулууп диэн тэрилтэҕэ ким чопчу, хайдах үлэлээбитин кыайан булан суруйбатыбыт.
Сэрии кэнниттэн 1947с. сельсовет оччуотунан ааҕар балаҕаҥҥа 1 патефон, 1 гармошка, балалайкалар, гитара, мандолина бааллара. Хаһыаты, сурунаалы ааҕаллара.
1949-54 с.с. сельскэй диэн аттаммыт кулууп сэбиэдиссэйинэн Охлопкова Мария Федоровна ананан үлэлээбитэ. Мария Федоровна уонна колхоз көҕүлээһининэн, үксүн ыччаттар үлэлээн 1953 с бөһүөлэккэ саҥа кулууп дьиэтэ үлэҕэ киирбитэ. Кулуупка библиотекаҕа, колхоз хонтуората уонна остуорастар олорор хосторо баара.Саҥа кулууп нэһилиэк бары меропреятияларын ыытар сынньалаҥы тэрийэр киин буолбута.
1954-56с.с. сэбиэдиссэйинэн Охлопков Иннокентий Григорьевич үлэлээбитэ. Иитэр, сырдатар үлэ балачча ыытыллара. Ол курдук нэһилиэк 15 агитатора 22 лекцияны, 21 дакылааты кыстыктарынан, Бээрийэ 172 бэсиэдэлэри, 115 ааҕыылары, 3158 киһини хабан ыыппыттара. Киномеханиктар Тарскай Николай Николаевич, Герасимов Е.Е. 76 төгул киинэ көрдөрөн 1878 улахан киһини, 874 оҕону хаппыта. Киинэ көрдөрүүтүгэр уустук боппуруоһунан киинэни таһыы буолара. Тарскай Н.Н. киинэтин дьаамынан, ардыгар аттаах дьонунан төттөрү-таары таһара. Үлэ-хамнас хайдах бара турарын 7 төгүл истиэнэ хаһыата, 20 боевой листоктар таһааарыллыбыттара. Оччотооҕу хаһыаттар итэҕэһи-быһаҕаһы туруору, киһитин ааттаан туран таһаараллара. Ол балачча көдьүүһү аҕалара.
Охлопков И.Г. кэнниттэн 1956-59 с.с. Ксенофонтов М.Е. диэн кэлии киһи үлэлии сылдьыбыт.
1959-61с.с. Васильева Анна Ионовна сэбиэдиссэйдээбитэ. Анна Ионовна ыччаты түмэ тардан кулууп үлэтэ сэргэхсийбитэ. Эдэр ыччат кулууптан арахсыбат буолбута. Ити сыл 2249 киһини хабан 13 концеры көрдөрбүттэрэ. 12 пьеса туруоруллан сценаҕа таһаарыллыбыта. Кыһыыҥҥы тымныыга атынан, грузовой массынанан сылдьан участоктарга, атын нэһилиэктэргэ гастроллаабыттара. Кулуупка, участоктарга 17 лекцияны, 344 бэсиэдэлэр аҕыллыбыттара. Ыалларга араадьыйа киирэн 7 төгүл радиожурналы таһаарбыттара, 279 киносеанс ыытыллыбыта.
1962-63с.с. Тиит-Арыыттан Аргунов Алексей Васильевич кулуупка үлэлии сылдьыбыта.
Кини кэнниттэн Капитоновкаттан төрүттээх Неустроев Гаврил Иннокентьевич, бибилиотекарь кэргэнинээн Варламова Елизавета Евсеевна. ананан кэлэн 1964-68с.с. сүрдээх үчүгэйдик үлэлээн барбыттара. Бэйэтэ баянист идэлээх Гаврил Николаевич ыччат күүһүнэн дьон сынньалаҥын көдьүүстээхтик тэрийбитэ. Учууталлар Варвара Васильева, Марина Охлопова, Вячеслав Борисов, фельдшер Мария Ущницкая, колхоз ыччаттар Василий Охлопков, Тарас Арсентьев уо.д.а. ити үлэҕэ актыыбнай кыттыыны ылаллара. 1968 сыл ыччаттар Николай Арсентьев, Гаврил Копырин, Константин Васильевтар уо.д.а. көҕүлээһиннэринэн уонна элбэх сыраларынан кулууп ойоҕоһугар физзал тутуллан үлэҕэ киирбитэ, ыччат киэһэтин спордунан дьарыктанар кыахтаммыта.
1969с. Васильев Сергей Сергеевич, 1970с. Черноградскай Петр Лазаревич кылгас кэмҥэ үлэлии сылдьыбыттара.
Свинобоева Татьяна Петровна сэбиэдиссэйдиир кэмигэр (1970-72с.с.) агитквартиралар үлэлэрэ киэҥник тэнийбитэ. . Бөһүөлэккэ 4 агитквартира үчүгэйдик үлэлиирэ. Элбэх концертар, көрдөөх күрэхтэһиилэр ыытыллаллара. Нэһилиэк лектордарынан 2075 киһини хабан 13 дакылааттар, 10 лекциялар, 99 бэсиэдэлэр буолбуттара. 22 концерт, 11 сынньалаҥ биэчэрдэрэ дьону сэргэхсиппитэ. Иккитэ гастроллаан 660 солк. харчыны киллэрэн кулуупка таҥас-сап ылбыттара. Кулууп үлэтигэр агитзоналар оруоллара үрдүк этэ. Тэрээһиннээхтик хоровой(Свинобоева Т.П.) үҥкүү (Попова Р.И.) драма (Васильев К.К.) үлэлээн ыччаты кэрэ эйгэҕэ тардыбытттара.
1973-74с.с. культуура дьиэтэ буолбут кулууп бастакы директорынан Старостина Люция Петровна анаммыта.
1974-79 сс. СДК директорынан Томская Марта Семеновна, худ. салайааччынан биллэн эрэр үҥкүүһүт Турантаев Николай Николаевич анаммыттара. Үлэ саҥа формалара киллэриллибиттэрэ. Араас тематическай биэчэрдэр ытыллар буолбуттара. Ол курдук “Үлэ-чиэс, албан аат!” «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат!» Турантаев Н.Н. олохтоох ыччаттарга, оскуола оҕолоругар үҥкүү кружогун, Томская Марта драма кружогун ыыталлара. Бээрийэ ыччаттара оройуоҥҥа драма көрүүтүгэр 2 миэстэ СДК-лар үлэлэрин көрүүгэ 3 миэстэни ылары ситиспиттэрэ. Турантаев Н.Н. кэргэнинээн Христина П. кыттыылаах гастроллар элбэх точканы хабан ситиһиилээхтик буолбуттара. 1976 с. орйуоҥҥа бастакынан ВИА “Мичээр” тэриллибитэ. Инструменнарын Томская М.С. куораттан булан-талан аҕалбыта. Ансаамбыл тэриллиитигэр саха эстрадатын бастакы чаҕылхай сулустара Турантаев Н.Н. ,Турантаева Х.П. оруоллара үрдүк. ВИА бастакы салайааччытынан олохтоох ыччат Охлопков Алексей Семенович этэ. Кэлин уонтан тахса сыл энтузиаст учуутал Васильев Антон Константинович салайан республикаҕа тиийэ биллэр гына оҥорбута.”Мичээр” ВИА үрдүк ситииһитинэн «Миирнэй эйэни туойар» полит ырыа конкурсугар икки төгүл кыттан дипломант буолбута. СДК үлэтигэр агитзоналар сүрүн тирэх буолан үгүс беседалар, лекциялар буолаллара. Киин штаб, агитзона начальниктарынан үтүө суобастаахтык Васильева Евдокия Васильевна, Васильев И.К. үлэлиир этилэр.
Томская Марта Семеновна атын үлэҕэ таһаарыллыбытынан 1980-82с.с. директорынан Васильева Татьяна Константиновна үлэлээбитэ. Худ. салайааччынан Готовцев Спиридон Гаврильевич үэлээбит. Кинилэр агитзоналары кытта кыттыһан 112 араас мероприятиялары ыыппыттара. Онно 9407 киһи хабыллыбыта. 16 концерт, 7 тематическай биэчэр, 41 сайыҥҥы биэчэр ыытыллыбыттара. Участоктарынан, сайын оттуур звеноларынан 5 агитбригадалар үлэлээн 818 киһини хаппыттара. Ыччаттар 6 сиргэ гастроллаан 1000 солк. үбү киллэрбиттэрэ. 1980 сылтан саҕалаан Васильев Антон Константинович оскуола оҕолоругар «Кэскил» диэн ааттаах ВИА тэрийэн үлэлэппитэ. Бу оҕолору эстетическай иитиигэ улаханнык көмөлөспүтэ. Үгүс оҕо кэрэ эйгэҕэ тардыһыылара, онно бэйэлэрин боруобаланан көрүүлэрэ саҕаламмыта. Элбэх музыкальнай инструменнарга оонньуур буолбуттара. Үчүгэйдик ыллыыр оҕолор баар буолбуттара. Васильев Миша, Васильева Айта, Васильева Лариса, Арсентьев Коля уо.д.а. араас ырыа конкурстарыгар ситиһиилээхтик кыттыбыттара.
1982-84с.с. кэргэннии Кампеева Марфа Дмитриевна директорынан, Спиридон Гаврильевич худ. салайааччынан, салгыы 1987 сылга диэри директорынан Васильев Иван Афанасьевич, худ. салайааччынан Готовцев Спиридон Гаврильевич үлэлээбиттэрэ.
1987 сыл саҥа уунан ититиллэр системалаах, киэҥ сценалаах, 200 миэстэлээх саалалаах, бэртээхэй фойелаах, служебнай хостордоох библиотека миэстэлээх культура дьиэтэ үлэҕэ киирэн нэһилиэнньэ үөрэн өрөгөйдөөбүтэ.. Бу дьиэни эргэ кулууп реконструкциятыгар бэриллибит үпкэ олоҕуран герой Егоров совхоз көмөлөһөн олохтоох ыччаттар Аркадий Семенович Охлопков, Роман Егорович Васильев салалталарынан кылгас кэмҥэ тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Саҥа кулууп директора Томская Марта Семеновна этэ.
Салгыы өр үлэлээбэккэ 1989-94с.с. Евсеев Савва Трофимович, Охлопков Николай Васильевич, Аммосова Светлана Ивановна, Васильев Владимир Иннокентьевич үлэлээбиттэрэ. 1992с СДК иһинэн “Кэскил” народнай коллектив аһыллан икки үлэһиттээх үлэлиир буобута. Худ. салайааччынан Васильев Михаил Иванович, муз. Салайааччы сотору-сотору уларыйа турбута.
1994-96с.с. директорынан Васильев Федор Федорович, 1996-2000 с.с. директорынан Москвитина Надежда Ивановна үлэлээбиттэрэ. Ити кэмнэргэ худ. салайааччынан Аргунова Гея Петровна, Семенов Ким Михайлович «Кэскил» муз. Салайааччытынан улэлээбиттэрэ.
2001-2004с.с. директор Васильева Туяра Антоновна буолбута. Художник-оформитель 0.5 штат эбии көрүллүбүтэ. «Драманы көрүү — 2002» Улуус иһинэн ыытыллыбыт күрэхтэһиигэ Бээрийэ нэһилиэгэ Харысхал суруйуутугар “Сэрии тыйыс тыына” драманы Москвитина Н.И. туруутунан 1-кы миэстэни ылбыта. Васильев Семен Иванович “Бастыҥ эр киьи оруола”, Надежда Ивановна Москвитина «Бастыҥ дьахтар оруола»,Андросова Алена 8 кылаас үөрэнээччитэ «Бастыҥ оҕо оруола», Семенов Ким Михайлович «Бастыҥ уотунан, музыканан киэргэтээччи» анал ааттарга тиксибиттэрэ.Улуус иһинээҕи “Полярная Звезда 2002” Татьяна Афанасьевна Гоголева телевизионнай конкурса Бээрийэ нэһилиэгэр 3 күн устата буолбута. Уопсайа 250 оҕо кэлэн кыттыыны ылбыта. 2003 сылы көрсө Улуус ыччатын Саҥа Дьыллааҕы баала буолбута. Улуус нэһилиэктэриттэн барытыттан делегациялар кэлэн сыл түмуктэринэн наҕараадаламмыттара.Елена Черноградская «Сыл бастыҥ ыччат лидера», Ким Михайлович Семенов дьиэ-кэргэнэ «Сыл бастыҥ эдэр ыала» ааты ылбыттара. 2004с. улуснай Орто көлүөнэ Саҥа дьыллааҕы баала буолбута. Улуу Кыайыы 60 сылын көрсө улуус иһигэр нэһилиэктэр икки ардыларыгар ыытыллыбыт «Сверкай алмазами, Победа!» диэн девизтээх фестивальга Бээрийэ нэһилиэгин кэнсиэрэ 1-кы миэстэни ылбыта. Видеомагнитофонунан наҕараадаламмыта. «Кэскил» народнай коллектив звукозапись студиятын аатын ылбыта. Киинэ будкатын ырыа устарга сөптөөх гына 3 кабинет оҥоһуллубута.
2004 сылтан СДК директорынан Васильев Константин Константинович, худ. салайааччынан Москвитина Н.И., «Кэскил» студияҕа Худ. салайааччынан Ким Семенов, муз. Салайааччынан Михаил Васильев үлэлээбиттэрэ.Ол гынан баран 2005 сылтан студия биир штата сарбыллан биир эрэ үлэһиттээх хаалбыта. Художник-оформителинэн 1 сыл Томская Ольга Прокопьевна, кэлин Васильева Аина Петровна үлэлиир. Культуура киинэ иллээх кэргэнэ улууска биир үчүгэй үлэлээх коллективынан биллэр.